Όταν ο Frank Sinatra συνάντησε τον Carlos Jobim

Sinatra & Jobim στο στούντιο (1967)

Από τον Γενάρη του 1999, το διεθνές αεροδρόμιο του Ρίο ονομάζεται “Διεθνές αεροδρόμιο Antonio Carlos Jobim”(GIG), ως φόρος τιμής στον καλλιτέχνη που εφηύρε τη bossa nova. 

Από το Μάιο του 2008, ένα Αμερικανικό γραμματόσημο φέρει τη μορφή του Frank Sinatra, τιμώντας έτσι τον πλέον ολοκληρωμένο καλλιτέχνη του περασμένου αιώνα.

Πώς θα μπορούσαμε να συνδέσουμε αυτά τα δυο γεγονότα; Ένα γραμματόσημο επιτρέπει σε ένα γράμμα ή ένα δώρο για να ταξιδέψει από τη μία άκρη του κόσμου στην άλλη, αλλά η αποστολή προϋποθέτει την αξιοποίηση του εναέριου μέσου μεταφοράς, που θα εξασφαλίζει την παγκοσμιότητα της αποστολής. Αν λοιπόν η φωνή του Sinatra αποτελεί το διαβατήριο για να εισέλθει κάποιος στον μουσικό του κόσμο, τότε σίγουρα η μουσική του Jobim, αποτελεί τον καλύτερο τρόπο για να ταξιδέψει αυτός ο ήχος στα πέρατα του κόσμου.

Θα χρειαστεί να γυρίσουμε πίσω στο χρόνο 49 ολόκληρα χρόνια, για να δούμε την συνάντηση αυτών των δυο ξεχωριστών καλλιτεχνών, που πραγματώθηκε σε δυο περιόδους ηχογραφήσεων και αποτυπώθηκε σε τρεις ημιτελείς (μέχρι το 2010) εκδόσεις. 

Λήψη πρώτη: τα δέκα πρώτα

Το 1967 φέρνει τον Sinatra σε ένα μεταβατικό στάδιο καθώς, μετά τα δυο συνεχόμενα βραβεία Grammy το 1966 και το 1967, αποφασίζει να ηχογραφήσει το νέο του άλμπουμ συνεργαζόμενος με έναν άλλο καλλιτέχνη. Η ιδέα είναι να ηχογραφήσει κάτι νέο, κάτι που θα διαφοροποιείται από την δυναμική των τραγουδιών που ερμήνευε έως εκείνη την περίοδο (έχουν προηγηθεί οι επιτυχίες “That’s life” και “Come fly with me”). Αναζητείται λοιπόν κάτι νέο.

Το 1965, ο Jobim βραβεύεται με Grammy για τη σύνθεση του αξεπέραστου “Girl from Ipanema”. Ο Jobim φαντάζει ως μια έξοχη επιλογή, κυρίως γιατί ο Sinatra έως τότε δεν είχε ασχοληθεί με τη bossa nova, ένα είδος μουσικής που απαιτεί υπέρ το δέον απαλές ερμηνείες, εντελώς διαφορετικές ενορχηστρώσεις και άλλης ευαισθησίας μουσικούς. Στο νέο εγχείρημα, ο Sinatra κλίνεται να μαλακώσει το στυλ της ερμηνείας του τόσο, ώστε να ταιριάξει με το στυλ της bossa nova και την ερμηνεία του Jobim.

Για να αντιληφθεί κάποιος το χρώμα και την ιδιαιτερότητα αυτού του ήχου, αρκεί να αναφέρουμε πως ο Jobim φέρνει τον δικό του ντράμερ (o οποίος παίζει ντραμς με τα χέρια και όχι με μπαγκέτες), τον δικό του περκασιονίστα και μουσικούς που γνωρίζουν καλά πως λειτουργεί η bossa nova. Από την πλευρά του ο Sinatra φέρνει το υπόλοιπο μέρος της ορχήστρας (έγχορδα, πνευστά) και τον μαέστρο Claus Ogerman, που αναλαμβάνει τις ενορχηστρώσεις.

Τα τραγούδια που θα ηχογραφηθούν είναι δέκα στο σύνολο τους. Τα επτά είναι συνθέσεις του Jobim. Πρόκειται για ρυθμούς και μελωδίες τρυφερές – τόσο τρυφερές που τα ντεσιμπέλ αντιμετωπίζονται από συντελεστές και μουσικούς ως παραφωνία. Τόσο τρυφερές, που ο Sinatra ομολογεί πως «έχω να τραγουδήσω τόσο μαλακά από τότε που είχα λαρυγγίτιδα». Στο δύσκολο της τραγουδιστικής ερμηνείας έρχεται να προστεθεί και η ερμηνεία των στίχων, που είναι ευαίσθητοι και άκρως ερωτικοί. Ο Sinatra, γνωρίζοντας την ιδιαιτερότητα αυτή, καταφεύγει στη συμβολή των μουσικών, ζητώντας τους να παίξουν με «φροντίδα και προσοχή».

Sinatra & Jobim στο στούντιο (1967)

Οι μουσικοί παίρνουν τις θέσεις τους στο Western Recorders, Studio One, στο Hollywood. Ο Sinatra στέκεται στο κέντρο του χώρου, μπροστά στο μικρόφωνο. Ζητά ένα «Λα» από τον πιανίστα. Κουρδίζουν όλοι. Έπειτα ζητά τον τόνο του πρώτου τραγουδιού. Ακούγεται ένα ελαττωμένο Φα ματζόρε (σ.σ.: όλες οι μελωδίες είναι γεμάτες με τέτοιες συγχορδίες, γεγονός που απαιτεί περισσή δεξιοτεχνία από τους μουσικούς και τη μέγιστη αυτοσυγκέντρωση). Με το νεύμα του μαέστρου οι μουσικοί ξεκινούν να παίζουν το πρώτο τραγούδι. Ο  Sinatra είναι καθηλωτικός καθώς ερμηνεύει. Το τραγούδι τελειώνει και ακολουθεί παύση. Παύση τόσο μακριά που γεννά στον μαέστρο ανησυχία: «το τέμπο;» ρωτά κοιτώντας τον Sinatra. 

«Όχι, είναι καλό το τέμπο. Είναι ο μόνος τρόπος να παίξεις αυτό το τραγούδι, δεν γίνεται διαφορετικά». O Sinatra είναι απόλυτος σε αυτό: ένα μόνο τέμπο για αυτό το τραγούδι, ένα τέμπο και για τα υπόλοιπα – οποιοδήποτε άλλο θα ήταν λάθος. «Πάμε άλλη μια φορά».

Οι πρόβες συνεχίζονται. Στο επόμενο τραγούδι, που είναι ντουέτο, o Jobim σηκώνεται και πλησιάζει ήρεμα τον Sinatra, προκειμένου να τραγουδήσει μαζί του. Στέκεται δίπλα του, με τα χέρια του πλεγμένα, τα χείλη του σφιγμένα – δεν είναι λίγο να τραγουδάς δίπλα στον Sinatra. Το πρόσωπο του όμως λάμπει, όντας περήφανο για τον τραγουδιστή του. Είναι πανευτυχής για ό,τι συμβαίνει – δεν είναι λίγο να τραγουδάς δίπλα στον Sinatra.

Οι ηχογραφήσεις αρχίζουν στις 30 Ιανουαρίου και ολοκληρώνονται τη 1^η Φλεβάρη του 1967. Ηχογραφούνται επτά συνθέσεις του Jobim και τρεις παρμένες από τη λίστα “Great American Songbook” (μια λίστα με τα διασημότερα τζαζ ακούσματα της Αμερικής), διασκευασμένες στο ρυθμό της bossa nova. Τα τραγούδια του Jobim μεταφράζονται στα Αγγλικά από τους Norman Gimbel, Ray Gilbert, Gene Lees και τον ίδιο τον Jobim, προκειμένου να μπορέσει να τα τραγουδήσει ο Sinatra.

Sinatra & Jobim στο στούντιο (1967)

Προκύπτει το ακόλουθο track list (παρατίθενται οι τίτλοι των τραγουδιών στα Πορτογαλικά. Τα ονόματα στα τραγούδια του Jobim, αφορούν τους μεταφραστές των στίχων):

1. The Girl from Ipanema (Garota de Ipanema) – (Jobim, Gimbel, de Moraes)
2.  Dindi – (Jobim, Ray Gilbert, de Oliveria)
3.  Change Partners – (Irving Berlin) (από το “Great American Songbook”)
4.  Quiet Night of Quiet Stars (Corcovado) – (Jobim, Lees) 
5.  Meditation (Meditação) – (Jobim, Gimbel, Mendonça)
6.  If You Never Come to Me – (Jobim, Gilbert, de Oliveira)
7.  How Insensitive (Insensatez) – (Jobim, Gimbel, de Moraes)
8. I Concentrate on You – (Cole Porter) (από το “Great American Songbook”)
9. Baubles, Bangles and Beads – (Wright, Forrest, Borodine) (από το “Great American Songbook”)
10.Once I Loved (O Amor en Paz) – (Jobim, Gilbert, de Moraes)

Ο Jobim παίζει κιθάρα και πιάνο σε όλα τα τραγούδια, ενώ κάνει φωνητικά στα 1, 7, 8 και 9. 

Η ετικέτα της εταιρίας είναι η Reprise (ανήκε κατά το 1/3 στον Sinatra), o δε δίσκος κυκλοφόρησε τέλη Μαρτίου του 1967 με το όνομα “Francis Albert Sinatra & Antonio Carlos Jobim”  (Reprise 1021).

Εξώφυλλο πρώτης έκδοσης (1967)

Λήψη δεύτερη: άλλα δέκα!

Είμαστε στα 1969. Έχουν προηγηθεί τέσσερα σόλο άλμπουμ του Sinatra, μεταξύ αυτών και το “My way” (1969). Η επιτυχία του πρώτου εγχειρήματος με τον Jobim (έφτασε στη θέση νο.19 στα charts τον πρώτο μήνα, ενώ έμεινε στην ίδια λίστα για 28 εβδομάδες) ζητούσε συνέχεια. Και έτσι, καλούνται εκ νέου οι συντελεστές για να ηχογραφήσουν νέο υλικό. 

Ο μαέστρος Ogerman αντικαταστάθηκε από τον Eumir Deodato, έναν 26χρονο μουσικό που μεγάλωσε στο Ρίο. Η καταγωγή και η ιδιοσυγκρασία του μαέστρου ντύνουν τα τραγούδια με ένα στυλ που τονίζει λίγο περισσότερο τη σουίνγκ πλευρά τους. Ο Deodato βάζει τις δικές του πινελιές στην ενορχήστρωση: για κάθε οκτώ νότες στη σειρά, ένα χτύπημα στο χάϊ – χατ (δύο όμοια πιατίνια, τοποθετημένα ομόκεντρα το ένα με φορά προς τα κάτω και το άλλο προς τα πάνω, σε σταθερό σταντ, ώστε να εφάπτονται μέσω πεντάλ, όποτε το επιθυμεί ο ντράμερ). Στο ίδιο πνεύμα, η κιθάρα παίζει με τη σημείωση «καθαρά δάχτυλα», δίχως εξάρσεις. Το κόντρα μπάσο παίζει στα μέτρα ένα και τρία και σε μισό χρόνο.

Δείγμα μουσικού οδηγού του "Girl from Ipanema"

Το νέο υλικό ανήκει εξ’ ολοκλήρου στον Jobim. Οι μελωδίες είναι πιο απαιτητικές τώρα απ’ ότι οι προηγούμενες, με πολλές εναλλαγές στη μελωδική γραμμή και συνεχείς μετατονίσεις. Ο Sinatra μελετά τα τραγούδια με τον προσωπικό του πιανίστα Bill Miller. Οι περισσότερες μελωδίες γίνονται η δεύτερη φύση του. Κάποιες όμως όχι. Και ο Sinatra ζητά βοήθεια από τον παραγωγό του Sonny Burke, ο οποίος του προτείνει το εξής: να μετακινηθεί ο μαέστρος Deodato από το πόντιουμ σε ένα δεύτερο στούντιο, απομονωμένο ηχητικά από τον πρώτο χώρο. Από εκεί, ο μαέστρος θα λειτουργήσει ως μουσικός υποβολέας για τον Sinatra: θα παίζει τις νότες που θα τραγουδήσει ο Sinatra, με μια προπορεία ενός ή δυο χρόνων του μουσικού μέτρου. Ο ήχος του πιάνου θα φτάνει απευθείας στα αυτιά του Sinatra μέσω ακουστικών. Με αυτόν τον τρόπο, ο Sinatra θα ακούει από πριν τις νότες που θα τραγουδήσει.

Η ιδέα λειτουργεί και οι ηχογραφήσεις ξεκινούν το απόγευμα της 11^ης  Φλεβάρη του 1969 και ολοκληρώνονται στις 13 του αυτού μηνός. Ο Sinatra μπαίνει στο στούντιο στις 8 μ.μ και ηχογραφεί κάθε μέρα για τρείς ώρες. Τρείς νύχτες, σε σύνολο εννιά ώρες και το άλμπουμ είναι έτοιμο. Οι ακροάσεις είναι υπόθεση ρουτίνας – ο δίσκος οδεύει προς κυκλοφορία από την Warner-Reprise (1028).

Προκύπτει το ακόλουθο track list (και εδώ, οι τίτλοι των τραγουδιών και στα Πορτογαλικά):

1.    The Song of the Sabia – (Jobim, Chico Buarque, Gimbel)
2.   Water to Drink (Agua de Beber) – (Jobim, de Moraes , Gimbel)
3.   Someone to Light Up My Life – (Jobim, de Moraes, Lees)
4.   Triste – (Jobim)
5.   This Happy Madness (Estrada Branca) – (Jobim, de Moraes, Lees)
6.   One Note Samba (Samba de Uma Nota So) – (Jobim, Mendonça)
7.   Don't Ever Go Away (Por Causa de Voce) – (Jobim, Gilbert, Delores Duran)
8.   Wave – (Jobim)
9.   Off key (Desafinado) – (Jobim, Hendricks, Mendonça)
10. Bonita – (Jobim, Gilbert, Lees)

Ο δίσκος ονομάστηκε “Sinatra – Jobim” και κυκλοφόρησε σε LP 33 στροφών, καθώς και σε 8κάναλη κασέτα. Οι 8κάναλες κόπιες, κατασκευασμένες στην Ιαπωνία, έφτασαν πρώτες στην δισκογραφική εταιρία. Ο Sinatra πήρε το δικό του αντίτυπο στο σπίτι του, προκειμένου να το ακούσει. Λίγη ώρα μετά, χτυπά το τηλέφωνο στη γραμματεία της Warner-Reprise. Είναι ο Sinatra: «σκοτώστε το άλμπουμ. Τώρα».

Το καταργημένο άλμπουμ

O Sinatra ζητά την ανάκληση όλων των αντιτύπων. Στα αυτιά του, τα τραγούδια “Bonita”, “Off Key (Desafinado)” και “The Song of the Sabia” δεν ακουγόταν σωστά, προφανώς λόγω προβλημάτων στην αποτύπωση του υλικού στο φορέα του ήχου. Υπήρχε όμως και ένα επιπρόσθετο πρόβλημα: στις κασέτες, το τραγούδι «Wave» χωριζόταν σε δύο μέρη: το τραγούδι «έπεφτε» πάνω στην αλλαγή πλευράς, με αποτέλεσμα ένα μέρος του να βρίσκεται στη μια πλευρά της κασέτας και το υπόλοιπο στην άλλη πλευρά. 

Η εταιρία προσπάθησε να αποτρέψει την ανάκληση, απαντώντας πως ήδη είχε ξεκινήσει τη διανομή στα δισκοπωλεία, όμως ο Sinatra ήταν ανένδοτος. Έτσι, δόθηκε εντολή να επιστραφούν και να καταστραφούν 3500 κόπιες των 8κάναλων. 
Παρόλα αυτά, λίγα αντίτυπα 8κάναλων κασετών πρόλαβαν να πουληθούν – για τους συλλέκτες, τα λίγα αυτά κομμάτια τιμώνται σήμερα σε τιμές που ξεπερνούν τα 4500$.

Εξώφυλλο δεύτερης, καταργημένης έκδοσης (1969)

Επτά από τα δέκα

Η ποιότητα της δουλειάς “Sinatra-Jobim” είναι παροιμιώδης. Ο Jobim δεν θέλει επ’ ουδενί να μείνουν αυτά τα ηχογραφήματα στο συρτάρι και γνωστοποιεί την επιθυμία του στην εταιρία, ζητώντας να εκδοθούν και τα δέκα τραγούδια. Ακολουθούν διαβουλεύσεις με τον Sinatra που αντιπροτείνει επτά, επικαλούμενος το μέτριο ηχητικό αποτέλεσμα των τριών προαναφερθέντων τραγουδιών. Όμως, το ενδεχόμενο αυτό γεννούσε ένα τεχνικό πρόβλημα: τα επτά τραγούδια ήταν, χρονικά, λίγα για ένα LP (χωρούσαν όλα στη μια πλευρά του δίσκου). Η άρνηση του Sinatra να εκδοθούν και τα δέκα τραγούδια οδηγούσε σε αδιέξοδο. Μπροστά στο διαφαινόμενο ναυάγιο της έκδοσης, οι ιθύνοντες της εταιρίας πρότειναν να μπουν τα επτά τραγούδια του Jobim στη μια πλευρά του δίσκου και στη δεύτερη πλευρά να  εντάξουν παλιότερα singles του Sinatra – επίσης επτά στον αριθμό. Η πρόταση γίνεται δεκτή εκατέρωθεν και έτσι, με δεκατέσσερα τραγούδια στο σύνολο, κυκλοφορεί το 1971 ο δίσκος “Sinatra & Company”, που ανεβαίνει στη θέση νο.73 των charts και μένει εκεί για 15 εβδομάδες.

Η συνεργασία των δυο σταματά εδώ. Έκτοτε, ο καθένας ακολουθεί το δικό του δισκογραφικό μονοπάτι. Στο πέρασμα του καιρού, ο Jobim φεύγει από τη ζωή το 1994, ο δε Sinatra το 1998. Όλα μοιάζουν πια τακτοποιημένα στο χρονοντούλαπο της ιστορίας. Όλα, εκτός από εκείνα τα τρία τραγούδια, που παραμένουν κρυμμένα στα συρτάρια της Reprise... 

Εξώφυλλο τρίτης έκδοσης (1971)

Η αποκατάσταση

Σχεδόν σαράντα χρόνια μετά, το Μάϊο του 2010, η Universal, με την άδεια της Frank Sinatra Enterprises, LLC αποκαθιστά ολόκληρο το track list της συνεργασίας, διανέμοντας και τα τρία απορριφθέντα τραγούδια. O δίσκος τιτλοφορείται “Francis Albert Sinatra & Antonio Carlos Jobim: The complete Reprise recordings” (2745955) και ουσιαστικά ολοκληρώνει τον κύκλο της δισκογραφικής συνύπαρξης των δυο καλλιτεχνών:

1.   The Girl from Ipanema – 3:20
2.   Dindi – 3:31
3.   Change Partners – 2:43
4.   Quiet Nights of Quiet Stars – 2:45
5.   Meditation – 2:55
6.   If You Never Come to Me – 2:11
7.   How Insensitive – 3:18
8.   I Concentrate on You – 2:39
9.   Baubles, Bangles and Beads – 2:36
10. Once I Loved (O Amor em Paz) – 2:38
11. The Song of the Sabia (Sabiá) – 3:40
12. Water to Drink (Agua de Beber) – 2:37
13. Someone to Light Up My Life – 2:40
14. Triste – 2:42
15. This Happy Madness (Estrada Branca) – 2:57
16. One Note Samba (Samba de Uma Nota So) – 2:22
17. Don't Ever Go Away (Por Causa de Voce) – 2:30
18. Wave – 3:21
19. Desafinado – 3:09
20. Bonita – 3:40

Εξώφυλλο-οπισθόφυλλο της πλήρους έκδοσης (2010)

Είναι ευτύχημα που ο δίσκος αποκαταστάθηκε στο σύνολο του, ώστε σήμερα, με τους υψηλής ευκρίνειας ενισχυτές και τα εξελιγμένης τεχνολογίας cd players να μπορούμε να απολαμβάνουμε τα τραγούδια καθώς αναπτύσσονται σε όλες τις μουσικές τους συχνότητες και μας παρασέρνουν ελαφρά (και ασυναίσθητα) στον ρυθμό  της  bossa nova. Οι λάτρεις της ψηφιακής εποχής ίσως να επιμένουν, χάριν φορητότητος, στην συμπίεση του ήχου, όμως μπροστά σε τέτοια ακούσματα αναζητείται η πληρότητα του ασυμπίεστου ήχου που δίνει ζωτικό χώρο σε λεπτομέρειες όπως οι πνοές των πνευστών, η παραμικρή ανάσα του τραγουδιστή, το κάθε άγγιγμα της χορδής, να αναπνεύσουν. 

Ένας δίσκος – επιτομή του ήχου, της ερμηνείας, της μελωδικότητας, του ρυθμού, του ερωτισμού. Και άλλη μια βαθιά υπόκλιση, για ακόμη μια φορά, στο μεγαλείο της μουσικής.

Υ.γ.: στο βίντεο, o Jobim παίζει και τραγουδά μαζί με τον Sinatra, καλεσμένος στο τηλεοπτικό σόου του τελευταίου “A man and his music”, στις 13/11/1967.

(Δημιουργία βίντεο: Π. Πετράκης): Frank Albert Sinatra & Antonio Carlos Jobim

Πρώτη δημοσίευση στις 22/5/2018: Όταν ο Frank Sinatra συνάντησε τον Carlos Jobim