El sistema - Το σύστημα

Jose Antonio Abreu

Την Πρωτοχρονιά του 2017, ο Gustavo Dudamel διηύθυνε την Φιλαρμονική Ορχήστρα της Βιέννης, κερδίζοντας έτσι τον τίτλο του νεαρότερου διευθυντής ορχήστρας στην 75χρονή ιστορία του θεσμού (περισσότερα για τον θεσμό εδώ: Η Wiener Philharmoniker και ο θεσμός του «New Year’s Concert»).

O Dudamel στο πόντιουμ της Musikverein

Γεννήθηκε στο Barquisimeto της Βενεζουέλας το 1981, μια χρονιά κατά την οποία η χώρα εισερχόταν σε μια περίοδο έντονης οικονομικής αβεβαιότητας. Η Βενεζουέλα, πετρελαιοπαραγωγός χώρα από την δεκαετία του 1920, έστρεψε την οικονομία της – και στήριξε την ανάπτυξή της – αποκλειστικά στο πετρέλαιο και τις συναφείς βιομηχανίες. Την επόμενη κιόλας δεκαετία, είχε καταστεί ο μεγαλύτερος εξαγωγέας πετρελαίου στον κόσμο, με τα πετρελαϊκά έσοδα να την κατατάσσουν στις πλουσιότερες χώρες της Λατινικής Αμερικής. Ο ενθουσιασμός από την εύκολη παραγωγή χρήματος από το πετρέλαιο ήταν επόμενο να αποθαρρύνει την αγροτική απασχόληση και να αφήσει στην άκρη κάθε αγροτικό σχεδιασμό. Η αδυναμία όμως να τραφεί ολόκληρος ο πληθυσμός από τις πλουτοπαραγωγικές πηγές, διόγκωσε τους δείκτες της ανεργίας, προκαλώντας κοινωνικές ανισότητες και ταραχές.

Το εμπάργκο του ΟΠΕΚ το 1973, εκτίναξε τις τιμές του πετρελαίου στα ύψη, με την Βενεζουέλα άμεσα ωφελημένη. Η εισροή κεφαλαίων εξαργυρώθηκε σε δάνεια και έργα υποδομής, που βελτίωσαν την ποιότητα ζωής και έφεραν μια ευημερία στα αστικά κέντρα – μια ευημερία όμως που αφορούσε περισσότερο την μεσαία και ανώτερη τάξη και πολύ λιγότερο την φτωχή, που παρέμενε έρμαιο των εξελίξεων. Το χάσμα μεταξύ φτωχών και πλουσίων είχε αρχίσει να διογκώνεται, δημιουργώντας προβλήματα επιβίωσης στους ασθενέστερους.

Το χρηματιστήριο του πετρελαίου επέφερε πτώση στις διεθνείς τιμές το 1981, καθιστώντας την Βενεζουέλα ανίκανη να αποπληρώσει τα χρέη της. Η προσφυγή της στο ΔΝΤ και η εφαρμογή των σκληρών οικονομικών προγραμμάτων του τελευταίου, είχε ως αποτέλεσμα την καταβαράθρωση του κατά κεφαλήν εισοδήματος κατά 40 και πλέον εκατοστιαίες μονάδες σε βάθος εικοσαετίας.

Η αδυναμία πρόσβασης στην εργασία, έθετε ολοένα και περισσότερο κόσμο στο κοινωνικό περιθώριο. Η απομόνωση, γέννησε ανθρώπους δίχως ταυτότητα, γεγονός που τους ώθησε στην επιδίωξη απόκτησης προσωπικού στίγματος – ενός στίγματος που θα κερδιζόταν μέσω της σύγκρουσης. Με άλλα λόγια, η κοινωνική πίεση εκκόλαψε το αυγό του φιδιού, που δεν ήταν άλλο από την βία και την εγκληματικότητα.

Η χώρα σπάει το ένα ρεκόρ εγκληματικότητας μετά το άλλο: το 2010 είχαν σημειωθεί περίπου 20.000 δολοφονίες, ενώ το 2016 ο αριθμός των θυμάτων άγγιξε τις 30.000. Τα σκήπτρα αυτού του αποτρόπαιου φαινομένου κρατά η πρωτεύουσα Καράκας, οι παραγκουπόλεις της οποίας συγκαταλέγονται στα πιο επικίνδυνα μέρη του κόσμου. Συγκεντρώνουν το μισό πληθυσμό της (κοντά στα 4 εκατομμύρια) και δείχνουν να λειτουργούν με τους δικούς τους νόμους. Μεγαλύτερα θύματα αυτής της κατάστασης είναι οι νέοι, που χάνουν καθημερινά τη ζωή τους, στερώντας έτσι από τη χώρα τους την παραγωγικότερη γενιά των πολιτών της.

Η διόγκωση του κοινωνικού χάσματος την δεκαετία του ’70, ευαισθητοποίησε κάποιους ανθρώπους, που δεν συμβιβαζόταν με την ιδέα να χάνονται άδικα παιδιά. Ο καθηγητής μουσικής José Antonio Abreu ήταν ένας από αυτούς. Όντας μάρτυρας των κοινωνικών εξελίξεων της χώρας, αποφάσισε το 1975 να αναλάβει δράση. Δημιούργησε μια σχολή μουσικής, η οποία θα απευθυνόταν σε παιδιά των φτωχογειτονιών και των παραγκουπόλεων του Καράκας. Απώτερος στόχος του ήταν να αποπροσανατολίσει τις ψυχές αυτές από τις επικίνδυνες προκλήσεις και τις επιρροές με τις οποίες ερχόταν αντιμέτωπες και να τις εντάξει σε ένα δρόμο που θα τις οδηγούσε στην κοινωνική ενσωμάτωση. Το τολμηρό αυτό εγχείρημα έμεινε γνωστό με το όνομα «El Sistema» (το σύστημα).

Η σχολή θα δίδασκε κλασική μουσική. Κοινότυπο θα έλεγε κάποιος. Η πρωτοτυπία του εγχειρήματος όμως ήταν πως οι μαθητές δεν υποχρεωνόταν σε καταβολή διδάκτρων (μια πολύ μικρή ετήσια συμμετοχή του ύψους των 5€ δεν είναι υψηλό κόστος). Επίσης, δεν υποχρεωνόταν να παρουσιαστούν στη σχολή με το προσωπικό τους μουσικό όργανο. Για αυτό θα φρόντισε το «Σύστημα». Αρκούσε μόνο η προσέλευση τους. Εκεί δηλώναν τι όργανο επιθυμούσαν να μάθουν και το προμηθευόταν άμεσα από τη σχολή.

«Ξέρεις να παίζεις;»

Οι πρωτοτυπίες δεν σταματούν εδώ. Αντίθετα με ότι γνωρίζουμε (η κλασική μουσική παιδεία προαπαιτεί από το πρώτο κιόλας μάθημα μελέτη θεωρίας και ταυτόχρονη εξάσκηση με το όργανο, ώστε ο μουσικός να αποκτήσει εξοικείωση και μουσική ταυτότητα), ο μαθητής του Abreu δεν έχει τον προσωπικό του δάσκαλο, αλλά ούτε και διδάσκεται μουσική θεωρία. Κόντρα στα δεδομένα, ο μαθητής, από την στιγμή που θα επιλέξει το όργανο που τον ενδιαφέρει, εντάσσεται απευθείας στην ορχήστρα, τη στιγμή που το χρονοδιάγραμμα της κλασικής μουσικής παιδείας σε εντάσσει στις τάξεις μιας ορχήστρας μετά από πολλά χρόνια μελέτης.

Ο νέος μουσικός εισχωρεί στην ορχήστρα και προσπαθεί να «πιάσει» ότι ακούει από τους υπόλοιπους. Να παίξει δηλαδή μουσική με το αυτί, δίχως να μπορεί να αναγνωρίσει νότες, δίχως να συμβουλεύεται παρτιτούρες. Η μάθηση εδώ είναι διαδικασία εμπειρική, καθαρά βιωματική: κοινωνείται μεταξύ των μαθητών, είναι άμεση – για αυτό και είναι αληθινή. 

Στον αντίποδα όμως, το μεγαλύτερο πρόβλημα αυτής της πρακτικής, είναι η αφομοίωση από την ορχήστρα, που αποδεικνύεται πολύ δύσκολη. Και αυτό γιατί οι μουσικοί είναι άπειροι και κάθε λάθος νότα στο όργανο του ενός, αποτελεί τροχοπέδη για όλους. Η κωλυσιεργία στις πρόβες από την επανάληψη των λαθών είναι ένας παράγοντας που επηρεάζει αρνητικά τον καινούριο μουσικό, γιατί νιώθει πως επιβαρύνει το έργο της ορχήστρας. Το γεγονός όμως πως το φαινόμενο απαντάται σε κάθε νέο μουσικό, αποτελεί ένα ελαφρυντικό. Απομένει έτσι στον καθένα να ασχοληθεί εντατικότερα με το μουσικό του όργανο και να «προλάβει» την πρόοδο της ορχήστρας. Η αρχική ανασφάλεια και η ανάγκη επιβεβαίωσης της προόδου του καθενός, ωθεί τους μαθητές σε συνεχή επικοινωνία και ανταλλαγή απόψεων, ιδεών και προτάσεων. Η αγαστή συνεργασία, καλλιεργεί ένα κλίμα αμοιβαίας εμπιστοσύνης – στοιχείο που αποτελεί το Α και το Ω σε μια ολοκληρωμένη ορχήστρα.

Από την άλλη, το πρωτότυπο της μεθόδου, επιτρέπει σε άπειρους μαθητές να προσεγγίσουν τα σπουδαία κλασικά έργα από την πρώτη κιόλας ημέρα της επαφής τους με το όργανο, διατηρώντας ζωηρό το ενδιαφέρον και ενθαρρύνοντας την προσπάθεια – σε αντίθεση με την κλασική μέθοδο που προαπαιτεί πολυετή μελέτη και εγκυμονεί τον κίνδυνο να ωθήσει τον μαθητή σε παραίτηση από τα μαθήματά του.

Παρένθεση: προς Θεού, δεν κατακρίνω την κλασική μέθοδο. Όντας ο ίδιος μαθητής αυτής της μεθόδου, επιμένω πως ένας μαθητής θα πρέπει να ξεκινήσει από το μηδέν την μουσική του παίδευση και να προχωρήσει βήμα βήμα στις μουσικές τάξεις. Η κλασική παιδεία είναι το σημαντικότερο εφόδιο για κάθε μουσικό. Και το ίδιο συστήνω σε κάθε γονιό ή ενήλικα που με ρωτά αν αξίζει να ασχοληθεί ο ίδιος ή το παιδί του σε βάθος ή επιφανειακά. Σαφώς και προέχει η εντατική και προγραμματισμένη σπουδή. Αυτά βέβαια σε κοινωνίες όπου υπάρχει μια σχετική σταθερότητα και υπάρχει η πολυτέλεια να επενδυθεί χρόνος στη μουσική. Με ρίσκο όμως. Γιατί η χρόνια μελέτη μπορεί να γεννήσει στον διψασμένο για γνώση μαθητή την αίσθηση της στασιμότητας, που θα τον αποθαρρύνει να συνεχίσει και θα τον οδηγήσει στην παραίτηση. Στις ανεπτυγμένες κοινωνίες αυτή η εξέλιξη δεν συνιστά καταστροφή. Σε κοινωνίες όμως όπως αυτές του Καράκας, ή αλλού (Βραζιλία, Αφρική κτλ), όπου κάθε στιγμή που περνά διακυβεύεται και μια παιδική ζωή, το χρονοδιάγραμμα οφείλει να είναι πολύ πιο ασφυκτικό. 

Πνοή του προγράμματος είναι η εθελοντική προσφορά αλλά και οι χορηγίες. Οι δάσκαλοι που αναλαμβάνουν τις ορχήστρες, προσφέρουν αμισθί τις υπηρεσίες τους. Τα μουσικά όργανα παρέχονται δωρεάν στους μαθητές ύστερα από χορηγίες ιδρυμάτων αλλά και από δωρεές ιδιωτών μουσικών. Έτσι δημιουργείται μια βιβλιοθήκη οργάνων, που περνά από γενιά σε γενιά.

Με έτος έναρξης το 1975, σήμερα το El Sistema «απασχολεί» σε ολόκληρη τη χώρα 15.000 δασκάλους και πάνω απο 500.000 μαθητές, που προέρχονται κυρίως από τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα και φοιτούν σε 285 μουσικά σχολεία, που αποκαλούνται "Πυρήνες". Στα σχολεία αυτά λειτουργούν 300 νεανικές συμφωνικές ορχήστρες, ενώ υπάρχουν και άλλες 30 που έχουν επαγγελματική παρουσία.

Το El Sistema δεν παραμένει στάσιμο, λειτουργώντας μόνο ως σχολή που περιμένει τους ενδιαφερόμενους να το προσεγγίσουν. Αντιθέτως, ακολουθώντας μια ενεργή πολιτική, απευθύνεται σε αναμορφωτήρια, ορφανοτροφεία, σε ειδικά θεραπευτήρια,  ακόμη και φυλακές, ζητώντας να έρθει σε επαφή με τους νεαρούς τρόφιμους και να τους απευθύνει το κάλεσμα που θα τους αλλάξει τη ζωή.

Απώτερος σκοπός του «Συστήματος» είναι η πνευματική καλλιέργεια των παιδιών και η απόδειξη πως υπάρχει και ένας άλλος δρόμος, πέραν από αυτόν της ανεργίας, της εγκληματικότητας και των ναρκωτικών. Το El Sistema, ως ένας εναλλακτικός εκπαιδευτικός οργανισμός, αναλαμβάνει να παιδεύσει την νέα γενιά, να της δώσει τα εχέγγυα για μια ομαλή κοινωνικοποίηση, να την γαλουχήσει με αξίες και ιδανικά που θα την κρατήσει μακριά από την περιθωριοποίηση και την αυτοκαταστροφή. Προσπαθεί να μπολιάσει τον νέο με το μικρόβιο της μουσικής φέρνοντας τα πάνω κάτω στη ζωή του. Και μαζί με αυτόν και τον κοινωνικό του περίγυρο, που γίνεται αποδέκτης αυτού του μικροβίου και κατ’ επέκτασιν, κοινωνός του. 

Το El Sistema λειτουργεί πέρα από κομματικές γραμμές – για αυτό και στηρίχθηκε από όλες τις κυβερνήσεις που άσκησαν πολιτική στη χώρα. Επί Ούγκο Τσάβες, η Πολιτεία συνεισέφερε στο πρόγραμμα με 65 εκατομμύρια δολάρια τον χρόνο.  

Ο star του El Sistema

Το 1991, η Βενεζουέλα βίωνε οικονομική ασφυξία. Το El Sistema μετρούσε ήδη δεκαπέντε έτη παρουσίας και κοινωνικής προσφοράς. Η φήμη του είχε αρχίσει να εξαπλώνεται στο Καράκας αλλά και στην ενδοχώρα, προσελκύοντας όλο και περισσότερους νέους. Ένας από αυτούς, ήταν και ο Gustavo Dudamel. Ξεκίνησε να παίζει βιολί σε ηλικία 10 ετών, ενώ μόλις το 1996 ξεκίνησε μαθήματα διεύθυνσης ορχήστρας. Το 1999, στα 18 του, συνέχισε της σπουδές διεύθυνσης ορχήστρας δίπλα στον Abreu, ενώ παράλληλα ανέλαβε και μουσικός διευθυντής της κορωνίδας ορχήστρας του El Sistema, την επονομαζόμενη και «Simon Bolivar». Με την τελευταία, ξεκίνησε το 2005 να ηχογραφεί στην Deutsche Grammophon έργα των Beethoven, Mahler, Tchaikovsky, αλλά και το άλμπουμ «Fiesta», που περιλαμβάνει συνθέσεις Λατινοαμερικανών συνθετών (Bernstein, Estevez και άλλων).

Άλμπουμ Fiesta (εξώφυλλο)

Το 2009, συγκαταλέχθηκε στις εκατό πιο σημαντικές προσωπικότητες του πλανήτη, σύμφωνα με το αμερικάνικο περιοδικό Time. Είναι διευθυντής της Φιλαρμονικής του Los Angeles, ενώ παραμένει μουσικός διευθυντής της Συμφωνικής του Goteborg και φυσικά της Ορχήστρας Νέων της Βενεζουέλας «Simon Bolivar ».

Παραμένει ακόμη και σήμερα ένας από τους πρωτεργάτες του El Sistema γιατί, όντας ο ίδιος προϊόν του, αναγνωρίζει την σπουδαιότητά του. Και τολμά να υπερασπιστεί τις αξίες του προγράμματος, ακόμα και αν απέναντί του έχει τον τωρινό πρόεδρο της Βενεζουέλας, Νικολα Μαδούρο, τον οποίο επέκρινε ύστερα από τον θάνατο ενός βιολιστή του El Sistema, στις μαζικές διαδηλώσεις του κόσμου ενάντια στον Μαδούρο το περασμένο καλοκαίρι. 

Ο Dudamel, με ανάρτησή του στο facebook στα τέλη του περασμένου Αυγούστου, είπε μεταξύ άλλων: 

«Ζητώ από όλους τους πολιτικούς ηγέτες της χώρας να εκπληρώσουν τις υποχρεώσεις τους ως εκπρόσωποι του λαού της Βενεζουέλας και να ακούσουν τη φωνή του. Nα δημιουργήσουν σοβαρά και με σεβασμό τις απαραίτητες προϋποθέσεις για την επίτευξη ενός νέου πλαισίου συνύπαρξης. Η χώρα μας πρέπει επειγόντως να θέσει τα θεμέλια για μια δημοκρατική τάξη που να εγγυάται την κοινωνική ειρήνη, την ασφάλεια και ένα ευημερούν μέλλον για τους γιους και τις κόρες μας. Οι καιροί δεν μπορούν να οριστούν από το αίμα του λαού μας. Χρωστάμε στη νεολαία μας έναν ελπιδοφόρο κόσμο, μια χώρα όπου θα μπορούμε να περπατάμε ελεύθερα παρά τις διαφωνίες, με σεβασμό, ανοχή, με διάθεση διαλόγου και αφήνοντας χώρο στα όνειρα, για να χτίσουμε τη Βενεζουέλα που όλοι επιθυμούμε... Ήρθε η ώρα να ακούσετε τους ανθρώπους: αρκετά πια».

Ο πρόεδρος, έσπευσε σε αντίποινα να ακυρώσει την περιοδεία που προγραμμάτιζε ο Dudamel με την Εθνική Συμφωνική Ορχήστρα Νέων σε τέσσερις πόλεις των Ηνωμένων Πολιτειών.

Αμέσως μετά την ακύρωση, ο Dudamel, μέσω απάντησε μέσω Twitter: «το όνειρό μου να παίξω με αυτούς τους έξοχους μουσικούς αυτή τη φορά δεν θα πραγματοποιηθεί. Θα συνεχίσουμε να παίζουμε και να αγωνιζόμαστε για μια καλύτερη Βενεζουέλα και για έναν καλύτερο κόσμο».

Η κόντρα συνεχίστηκε, με τον Μαδούρο να απαντά στον μαέστρο σε τηλεοπτική του εμφάνιση: «Καλώς ήλθατε στην πολιτική... Ελπίζω να σας συγχωρήσει ο Θεός που αφήσατε τον εαυτό σας να ξεγελαστεί», είπε. Έπειτα, άφησε αιχμές για την επιλογή του Dudamel να ζει στην Αμερική: «Εγώ δεν μένω στο εξωτερικό. Κανένας από μας δεν ζει στο εξωτερικό, στη Μαδρίτη ή στο Λος Αντζελες. Πού ζούμε; Στη Βενεζουέλα και εργαζόμαστε για τους κατοίκους της χώρας».

Ο Dudamel απαντά με το έργο του και την ταύτιση με το όραμα του δασκάλου του. Στις μέρες μας, η ορχήστρα Simon Bolivar συγκαταλέγεται μέσα στις 10 καλύτερες συμφωνικές του κόσμου. Έχει δώσει κονσέρτα σε κάθε γωνιά του πλανήτη, αποκομίζοντας ενθουσιώδεις κριτικές. Στην Ελλάδα εμφανίστηκε στο Ηρώδειο, τον Ιούνιο του 2010.

Abreu, Dudamel, Θεοδωράκης στο Ηρώδειο

Η κληρονομιά

Το πρόγραμμα του El Sistema έχει εξαχθεί σε ολόκληρη σχεδόν τη Λατινική Αμερική, την Αυστραλία, την Ευρώπη και την Ασία, σώζοντας εκατοντάδες παιδιά από τη φτώχεια και την μιζέρια. Πέρσι εμφανίστηκε και στην Ελλάδα.

Το γεγονός από μόνο του αποτελεί τρανή απόδειξη πως η μουσική δεν γνωρίζει πολιτικές ιδεολογίες, γκρεμίζει σύνορα και συνθλίβει κάθε είδους ταμπέλες που επιμένουν, σε έναν κόσμο που βρίθει αμφιβολιών και ξενοφοβίας ολοένα και περισσότερο, να καλλιεργούν μεταξύ των ανθρώπων αισθήματα μίσους και εγωισμού, προκρίνοντας την (τάχα) ανωτερότητα της κάθε χώρας...

Η μεγαλύτερη αξία του El Sistema, η μεγαλύτερη του προσφορά, που θα αρκούσε για να το εντάξει στις χρυσές σελίδες της παγκόσμιας πολιτιστικής Ιστορίας, ακόμη και αν αποφασίζαμε να αφήσουμε στην άκρη τον κοινωνικό του ρόλο, είναι η συγκίνηση που χαρίζουν αυτά τα παιδιά με το παίξιμο τους, ο κόμπος που ανεβαίνει στο λαιμό αναλογιζόμενος τι κακουχίες έχουν περάσει, το σημείο απ’ όπου ξεκίνησαν και το πού έχουν φτάσει, το ότι θα μπορούσαν να βρίσκονται στα αζήτητα και σήμερα είναι περιζήτητοι. Αν για κάτι οφείλουμε να υποκλιθούμε στο όραμα του José Antonio Abreu και το «Σύστημα» του, είναι η ανάδειξη του μεγαλείου της ανθρώπινης ψυχής – όχι τόσο της δικής του, όσο των βλασταριών του που, μπορούν σήμερα, με μοναδική παρακαταθήκη την θέληση, να ανοίγουν τις πόρτες των μεγαλύτερων μουσικών σκηνών ανά την υφήλιο, υποχρεώνοντας τους πάντες να υποκλιθούν στο μεγαλείο τους. Και αυτή είναι η μεγαλύτερη ηθική ανταμοιβή για τις ψυχές αυτές. Το βλέπει ο καθένας εξάλλου στα μάτια τους, στο πρόσωπο τους πάνω στην σκηνή, όπου παίζουν λες και είναι η πρώτη τους φορά, παίζουν λες και είναι η τελευταία τους φορά.

Θα τελειώσει άραγε κάποτε ο ρόλος του El Sistema; Μάλλον όχι... όσο ζούμε σε ένα κόσμο που εξακολουθεί να απομυζά τους φτωχούς μεγεθύνοντας τους πλούσιους, το El Sistema θα παραμένει επίκαιρο – και δραστήριο. Θα ήταν ευχής έργον να ευχηθούμε τον τερματισμό της λειτουργίας του και τον πολιτισμό που αυτό παράγει – κάτι που θα προμήνυε και την αρχή μιας νέας εποχής για τον δικό μας, ψεύτικο πολιτισμό...

Πρώτη δημοσίευση στις 1/10/2017: Το «Σύστημα» της Βενεζουέλας που σώζει ζωές και ψυχές